روغن گیربکس چیست؟ وظایف و زمان تعویض آن

در دنیای پیچیده و پرتحرک خودروها، یکی از مهم‌ترین اما کمتر شناخته شده‌ترین عناصر فنی، روغن گیربکس است، مایعی حیاتی که نقشی کلیدی در عملکرد نرم، بی‌صدا و مطمئن سیستم انتقال قدرت خودرو ایفا می‌کند. شاید بسیاری از رانندگان تنها هنگام سرویس‌های دوره‌ای نام روغن‌های گیربکس را بشنوند، اما همین مایع بی‌ادعا در دل جعبه‌دنده، وظایف حیاتی مانند روان‌سازی چرخ‌دنده‌ها، کاهش اصطکاک، پیشگیری از ساییدگی قطعات و کنترل دما را بر عهده دارد. در این مقاله با ما همراه باشید تا با دنیای ناشناخته روغن‌های گیربکس بیشتر آشنا شویم و اهمیت آن را در سلامت و طول عمر خودرو بهتر درک کنیم.

روغن‌های گیربکس سیالاتی هستند که وظیفه اصلی آن‌ها روان‌کاری قطعات متحرک داخل جعبه دنده و جلوگیری از ایجاد اصطکاک بین آن‌هاست. در گیربکس‌های اتوماتیک، این روغن علاوه بر انتقال نیرو از موتور به گیربکس، نقش خنک‌کنندگی نیز ایفا می‌کند. نوع روغن مورد استفاده در گیربکس‌های دستی و اتوماتیک متفاوت است. برای جعبه‌دنده‌های اتوماتیک از روغن‌های ATF استفاده می‌شود، در حالی که در گیربکس‌های دستی از روغن‌های MTF بهره می‌گیرند که با نام‌هایی مانند روغن دنده یا واسکازین نیز شناخته می‌شوند.

روغن‌های گیربکس دستی:

روغن‌های گیربکس دستی بر اساس گرانروی (ویسکوزیته) طبقه‌بندی می‌شوند که استانداردهای مختلفی مانند SAE، MIL و ISO برای این منظور وجود دارد. در ایران معمولاً از استاندارد SAE استفاده می‌شود.

در این طبقه‌بندی، روغن‌ها با درجه‌هایی مانند 75، 85، 90، 140 و 250 مشخص می‌شوند. حروفW نشان‌دهنده عملکرد روغن در دماهای پایین است، در حالی‌که درجه‌های بدون W برای دمای بالا کاربرد دارند.

روغن‌های چند درجه‌ای از قبیل SAE 75W-90 عملکرد مناسبی در دماهای مختلف ارائه می‌کنند و جهت استفاده در کلیه فصول توصیه می‌گردند. این روغن‌ها باید چسبندگی لازم را نیز داشته باشند تا در برابر فشارهای بالا عملکرد مناسبی ارائه دهند.

روغن گیربکس اتوماتیک:

در گیربکس‌های اتوماتیک به دلیل تنوع بالای سیستم‌ها، طبقه‌بندی گرانروی مشابه گیربکس‌های دستی وجود ندارد. به همین دلیل، هر شرکت تولیدکننده با توجه به طراحی مهندسی خود، استاندارد خاصی برای روغن‌های گیربکس اتوماتیک تعریف می‌کند.

اطلاعات مربوط به زمان مناسب تعویض روغن‌های گیربکس در دفترچه راهنمای خودرو درج شده است. معمولاً در شرایط عادی، روغن خودروهای اتوماتیک باید بین ۵۰ تا ۱۰۰ هزار کیلومتر تعویض شود. با این حال، اگر خودرو تحت فشار یا در شرایط سخت کار کرده باشد، این عدد ممکن است تا ۳۰ هزار کیلومتر کاهش یابد. به طور کلی، برای بسیاری از خودروهای اتوماتیک، زمان مناسب تعویض روغن هر ۶۰ هزار کیلومتر یک‌بار است، هرچند در برخی موارد این مقدار تا ۱۰۰ هزار کیلومتر نیز می‌رسد. تعویض زودتر از موعد تعیین‌شده نه تنها مشکلی ایجاد نمی‌کند، بلکه می‌تواند به افزایش عمر و سلامت جعبه‌دنده کمک کند.

بیشتر بخوانید: زمان مناسب برای تعویض روغن گیربکس دستی

بررسی روغن‌های گیربکس فرآیندی زمان‌بر نیست، اما در خودروهایی با گیربکس دستی ممکن است کمی دشوار باشد، چراکه بسیاری از این خودروها فاقد میله مخصوص برای چک کردن سطح روغن هستند، به همین دلیل، بررسی آن معمولاً باید توسط مکانیک انجام شود.

در مقابل، خودروهای مجهز به گیربکس اتوماتیک دارای میله‌ای مخصوص برای بررسی سطح روغن هستند که نباید با میله کارتر اشتباه گرفته شود. برای بررسی روغن در این دسته از خودروها، ابتدا موتور را روشن کرده و دنده را در وضعیت پارک قرار دهید. سپس با کمک میله مخصوص سنجش، میزان و شرایط روغن موجود در مخزن گیربکس را اندازه‌گیری کنید.

ممکن است برایتان این سؤال پیش آمده باشد که چرا باید روغن گیربکس تعویض شود؟ در ادامه به دلایل اصلی این موضوع اشاره می‌کنیم:

• کاهش کیفیت و فرسودگی روغن: با گذشت زمان، کیفیت اولیه روغن کاهش می‌یابد و این امر می‌تواند منجر به بروز مشکلات مختلف در عملکرد گیربکس شود.
• کاهش خاصیت خنک‌کنندگی: روغن در طول زمان خاصیت خنک‌کنندگی خود را از دست می‌دهد، و در نتیجه قطعات گیربکس مجبور به کار در دمای بالاتر می‌شوند که این مسئله عمر مفید گیربکس را کاهش می‌دهد.
• آلودگی روغن و افزایش اصطکاک: با گذشت زمان، روغن آلوده می‌شود و کیفیت آن افت می‌کند که در نهایت موجب افزایش اصطکاک بین قطعات و بروز آسیب‌های احتمالی می‌شود.

روغن‌های گیربکس که با نام‌هایی مانند واسکازین یا  ATF مخفف (Automatic Transmission Fluid)  نیز شناخته می‌شوند، سیالاتی هستند که درون گیربکس خودرو جریان یافته و وظایف متعددی را بر عهده دارد:

روانکاری:

روغن با ایجاد یک لایه نازک میان قطعات متحرک، از سایش و فرسایش آن‌ها جلوگیری کرده و عملکردی روان و بی‌صدای سیستم انتقال قدرت را تضمین می‌کند.

انتقال قدرت:

در گیربکس‌های اتوماتیک، روغن علاوه بر روانکاری، وظیفه انتقال نیرو از موتور به چرخ‌ها را نیز به عهده دارد.

خنک‌کنندگی:

این روغن با جذب حرارت تولیدشده در گیربکس، به خنک‌سازی سیستم انتقال قدرت کمک می‌کند و از داغ شدن بیش از حد قطعات جلوگیری به عمل می‌آورد.

محافظت در برابر خوردگی:

روغن با ایجاد یک لایه محافظ، از قطعات فلزی در برابر زنگ‌زدگی و خوردگی محافظت خواهد کرد.

حفظ اصطکاک:

در گیربکس‌های اتوماتیک، روغن نقشی حیاتی در ایجاد میزان اصطکاک لازم میان دیسک‌ها و صفحات کلاچ ایفا می‌کند.

در صورتی که به تعویض به‌موقع روغن گیربکس توجه نکنید، ممکن است خودرو شما با مشکلات و خرابی‌های جدی روبه‌رو شود. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. یاتاقان زدن موتور
2. افزایش بیش از حد دمای گیربکس و آسیب دیدن قطعات داخلی
3. سخت شدن فرآیند تعویض دنده
4. وارد شدن آسیب به صفحه کلاچ
5. لرزش شدید خودرو هنگام آغاز حرکت

بیشتر بخوانید: علت روغن سوزی موتور خودرو و علائم آن

یکی از مؤثرترین روش‌ها برای تعویض روغن‌های گیربکس، استفاده از دستگاه ساکشن است. این دستگاه با بهره‌گیری از قدرت مکش، روغن قدیمی گیربکس را به طور کامل خارج می‌کند. پس از تخلیه کامل روغن، لازم است گیربکس را با روغن تازه و باکیفیت پر کنید.

دستگاه ساکشن لانچ یکی از نمونه‌های باکیفیت موجود در بازار است که در فرآیند تعویض روغن کمک شایانی می‌کند. این دستگاه معمولاً در بسیاری از تعمیرگاه‌ها و مکانیکی‌ها در دسترس است.

معمولاً زمانی متوجه علائم فرسودگی روغن می‌شویم که دیگر بسیار دیر شده و خودرو نیاز به تعمیرات پرهزینه دارد. به همین دلیل، بهتر است روغن را پیش از بروز این نشانه‌ها تعویض کنیم تا از هزینه‌های احتمالی آینده جلوگیری شود. حتی روغن‌هایی با کیفیت بالا نیز پس از مدتی خواص خود را از دست می‌دهند و به‌مرور زمان باعث فرسایش و کاهش عمر مفید موتور و گیربکس خواهند شد.

در خودروهای دارای گیربکس دستی، علائمی مانند ایجاد صدا یا تکان هنگام تعویض دنده نشان‌دهنده سایش روغن و آسیب به جعبه‌دنده است. در گیربکس‌های اتوماتیک نیز، وجود اصطکاک و ساییدگی هنگام تعویض دنده با روغن گیربکس فرسوده، می‌تواند به چرخ‌دنده‌ها آسیب برساند.

بیشتر بخوانید: چگونه بفهمیم روغن موتور تقلبی است؟

انتخاب روغن مناسب یکی از عوامل مهم در حفظ سلامت و عملکرد صحیح گیربکس خودرو است. استفاده از روغن نامناسب می‌تواند منجر به آسیب جدی به گیربکس و تحمیل هزینه‌های سنگین تعمیر شود. در هنگام انتخاب روغن، باید به نکات زیر توجه داشته باشید:

نوع روغن گیربکس:

نخستین گام در انتخاب روغن، توجه به نوع گیربکس خودرو است، چراکه روغن مورد استفاده در گیربکس‌های دستی با نوع مورد نیاز برای گیربکس‌های اتوماتیک تفاوت دارد.

مشخصات فنی خودرو:

اطلاعات دقیق در مورد روغن گیربکس مناسب در دفترچه راهنمای خودرو ذکر شده است. باید به سطح کیفی روغن (API)، درجه گرانروی  (SAE) و توصیه‌های مربوط به زمان تعویض روغن توجه ویژه‌ای داشته باشید.

شرایط آب و هوایی:

در نواحی گرمسیر، استفاده از روغن‌هایی با گرانروی بالاتر توصیه می‌شود تا عملکرد بهتری در دمای بالا داشته باشند.

نوع رانندگی:

در صورتی که سبک رانندگی شما پرشتاب یا اسپرت است، بهتر است از روغن با کیفیت بالاتر و توان تحمل فشار و دمای بالا استفاده کنید.

برند و اصالت:

استفاده از برندهای معتبر و شناخته‌شده در زمینه تولید روغن از اهمیت زیادی برخوردار است، چراکه تضمین‌کننده کیفیت و کارایی روغن خواهد بود.

تعویض منظم و به‌موقع روغن طبق توصیه‌های دفترچه راهنمای خودرو، از ضروری‌ترین اقدامات برای حفظ عملکرد صحیح و طول عمر گیربکس به شمار می‌رود. بی‌توجهی به این مسئله می‌تواند پیامدهای جدی به همراه داشته باشد.

مورد اول سایش و فرسودگی قطعات گیربکس است، زیرا روغن نامناسب یا کهنه توانایی روانکاری کافی ندارد و این امر موجب سایش و آسیب دیدگی قطعات متحرک گیربکس می‌شود. دلیل دیگر خرابی کامل گیربکس بوده چراکه در موارد حاد، عدم تعویض روغن ممکن است منجر به خرابی کامل مجموعه گیربکس شده و نیاز به تعمیرات سنگین و پرهزینه ایجاد کند. کاهش عملکرد خودرو نیز از جمله دلایل ضروری به شمار می‌رود، باید بدانید که استفاده از روغن نامناسب می‌تواند موجب افت شتاب، افزایش مصرف سوخت و بروز مشکلات در عملکرد نرم و هماهنگ گیربکس شود.

برای خرید روغن مناسب، رعایت نکات زیر الزامی است:

• نوع گیربکس: اطمینان حاصل کنید که روغن انتخابی با نوع گیربکس خودرو شما (دستی یا اتوماتیک) سازگار است.
• برند و اصالت: روغن را فقط از فروشگاه‌های معتبر و مجاز تهیه کنید تا از اصالت کالا و کیفیت آن مطمئن باشید.
• تاریخ تولید: حتماً به تاریخ تولید روغن توجه کنید و از خرید روغن گیربکس‌های تاریخ‌گذشته خودداری نمایید.
• بسته‌بندی: روغن را تنها در بسته‌بندی سالم، بدون نشتی یا آسیب‌دیدگی تهیه کنید تا از سلامت محصول اطمینان داشته باشید.   

شاید در نگاه اول به نظر برسد که روغن‌های امروزی تفاوتی با نمونه‌های ده سال پیش ندارند، اما در واقع، طی سال‌های اخیر فناوری روغن‌های مورد استفاده در ماشین‌آلات با سرعت چشمگیری پیشرفت کرده است. گیربکس‌ها باید با واحدهای پیشرانشی که به‌طور فزاینده‌ای کوچک‌تر و قدرتمندتر شده‌اند، هماهنگ شوند.

امروزه گیربکس‌ها باید همان میزان نیرو را در ابعاد بسیار کوچک‌تری مدیریت کنند. این کاهش ابعاد به‌معنای تمرکز بار بیشتر روی سطوح کوچکتر است که به نوبه خود نیازمند روانکاری ویژه و بسیار دقیق‌تری است. چه در گیربکس‌های اتوماتیک و چه در مدل‌های دستی، فشار بالای وارد شده نیاز به روغن‌هایی با عملکرد فوق‌العاده را ایجاب می‌کند.

روغن‌هایی که در گذشته استفاده می‌شدند، قادر به پاسخگویی به شرایط سخت گیربکس‌های مدرن نبودند. به همین دلیل، تولیدکنندگان ناچار شدند فرمولاسیون‌های جدیدی توسعه دهند تا روغن بتواند عملکرد مطلوب گیربکس را در مسافت‌های طولانی حفظ کند. با این حال، هیچ روغنی برای همیشه دوام نمی‌آورد و همین مسئله اهمیت تعویض به‌موقع روغن‌های گیربکس را دوچندان می‌نماید.

روغن‌های گیربکس نقش حیاتی در عملکرد روان و محافظت از اجزای داخلی گیربکس دارند. این روغن‌ها باعث کاهش اصطکاک، جلوگیری از سایش قطعات و انتقال بهتر نیرو می‌شوند. کیفیت روغن تاثیر مستقیم بر عمر مفید و کارایی سیستم انتقال قدرت دارد. نوع و غلظت روغن باید مطابق با توصیه‌های سازنده خودرو انتخاب شود. تعویض به موقع روغن از خرابی‌های پرهزینه جلوگیری می‌کند. به طور کلی، استفاده از روغن‌های گیربکس مناسب، تضمین کننده عملکرد بهینه و طولانی‌مدت گیربکس است. از اینکه همراه باماشین بوده و این مقاله را خواندید، ممنونیم.